سید مجتبی اخلاقی (پژوهشگر)
شبهه‌شناسی: اختلاف انسانها در رنگ پوست
سید مجتبی اخلاقی، پژوهشگر موسسه التوحید و دکتری فقه و معارف، جامعه المصطفی العالمیه نمایندگی خراسان، ایران.
شبهه
با وجود گوناگونی انسانها در رنگ پوست (سفید و زرد و سرخ و سیاه)، و لزوم اینکه هر رنگی مستند به مبدئی غیر از نژاد و رنگ دیگر باشد، چگونه می‌توان سخن دین مبنی براینکه تمام انسانها با رنگ‌های مختلف، به مبدأ واحدی بنام آدم و حوا منتسب شده اند! را پذیرفت؟ این خود شاهدی بر درستی فرگشت و نادرستی دیدگاه دین است.
پاسخ به شبهه
اول)
قبل از هر چیز باید به این نکته دقت داشت که نظر دینداران در تبیین مسئله پیدایش از منظر دین، متفاوت است. برخی از اندیشمندان دینی باور بر این دارند که اسلام و قرآن درباره این مسئله دیدگاهی دارد که معارض با نگرش داروینیسم است و در مقابل طیف دیگری از اندیشمندان باور بر این دارند که دیدگاه اسلام مطابق با آن چیزی هست که داروین نیز بدان رسیده است[1].
در این میان نویسنده بر این باور است قرآن در صدد تبیین مفصلی از خلقت نبوده و بخاطر همین دیدگاهی شفاف راجع به این مسئله در آموزههای دینی نمیتوان یافت و اساساً بخاطر همین که الفاظ صریحی در رد یا تایید فرگشت ندارد، قابل حمل بر نگرشی است که نه تنها معارض با دیدگاه فرگشت نبوده؛ بلکه موافق با آن نیز باشد. لیکن اینکه گفته شود که دین آن را تأیید هم می‌کند و سخن دین هم همان دیدگاه فرگشت است، نوعی تحمیل و تطبیق ناموجه دین با این دیدگاه است. حق این است که دیدگاه صریحی که بتوان آن را مستند قرار داد و ادعا نمود که دین و قرآن معارض و یا مؤید فرگشت است را نمیتوان در منابع دین پیدا کرد.
براین اساس فرض ما در مقام پاسخ به این شبهه؛ مشکل ترین حالت یعنی تعارض دیدگاه دین با فرگشت بوده و سعی شده حتی با وجود حالت تعارض نیز به شبهه پاسخ داده شود.
دوم) تبیین دینی از اختلاف نژادی انسانها
اگر پرسشگر خواهان آن است که فرد متدین بر اساس مبانی الاهیاتی خود و مستند به باور دینی خود به این سؤال پاسخ بدهد و بدنبال این نباشد که فرد دین‌دار این سوال را براساس دانش تجربی تبیین کند؛ پاسخ به این پرسش چندان دشوار نیست؛ چراکه آفریدگاری که قدرت خلق آدم و حوا را داشته است، قدرت این راهم دارد تا فرزندان ایشان را بصورت متنوع و گوناگون قرار دهد. چنانکه برخی از ایات قرآن اختلاف رنگ پوست انسانها را مستقیماً به خداوند نسبت دادهاند؛ از جمله این آیات:
«وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ (روم، ۲۲)؛ و از نشانههای او آفرینش آسمان‌ها و زمین و تفاوت زبان‌ها و رنگ‌های شماست، در این نشانه هایی است برای عالمان»
«يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ (حجرات، ۱۳)؛ ای مردم ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید، اینها ملاک امتیاز نیست گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست، خداوند دانا و آگاه است؟»
براین اساس اختلاف رنگ و نژاد در باور توحیدی و دینی مستند به خالق هستی است، و از طرفی دو احتمال با آیه سازگار است؛ هم اینکه ذات باری این اختلافات را بصورت دفعی و یا بصورت تدریجی و در پروسه فرگشت و تکامل صورت داده باشد.
سوم) تبیین علمی از اختلاف نژاد انسانها
اما اگر پرسشگر درصدد آن است تا متدینین تبیینی علمی از اختلاف نژاد و رنگ براساس نیای واحد ارائه دهند، در این‌صورت دو پاسخ می‌توان داد:
الف- این ایراد به فرگشتگرایان نیز وارد است؛ چراکه از نظر ایشان نه تنها انسان بلکه منشأ پیدایش کل موجودات دارای حیات، یک تک‌سلولی بوده است! بر این اساس باید از ایشان پرسید دلیل تنوع این همه موجود، که برخی گیاه و برخی حیوان بوده و برخی میمون و شامپانزه و برخی ماهی و برخی انسان هستند چیست؟
ب- همانگونه که فرگشتگرایان پاسخ این پرسش را از طریق نظریه موسوم به تکامل یا فرگشت می‌دهند، پاسخ اسلامگرایان نیز از طریق همان مبنای تکامل خواهد بود! توضیح اینکه:
فرگشت و تطور در یک تقسیم‌بندی بر دو گونه است: کلان تکامل یا فرگشت کلان، و خُرد تکامل یا فرگشت خُرد. در فرگشت کلان آنچه که اتفاق می افتد؛ تغییرات ژنوتیپی بوده که در نتیجه آن یک گونه و نوعی از جانداران به گونه و نوعی دیگر تبدیل می‌شوند. مثلا از منظر فرگشتگرایان، انسانها فرگشت‌یافتهی شامپانزه ها هستند؛ ولی در خُردتکامل تغییرات فنوتیپی رخ می‌دهد که در نتیجه آن گونهای به گونه دیگر تبدیل نشده؛ بلکه صرفاً یک گونه واحد بخاطر شرایط زیست‌محیطی مختلف افراد آن، به اصناف و گروه‌های مختلف تقسیم می‌گردد. بعبارت دیگر کلان فرگشت و خرد فرگشت هر دو به توضیح فرایندهای رخ داده در موجودات می‌پردازند و تنها در میزان مقیاس باهم متفاوت هستند. خرد فرگشت به تغییرهای تکاملی کوچک در یک گونه یا جمعیت اشاره دارد که می‌توان گفت معمولاً به تغییرات آلِل‌ها می‌پردازد؛ در حالی که تمرکز مطالعات کلان فرگشت، روی تغییرهای رخ داده بین گونه‌ها می‌باشد نه تغییرات درون یک گونه واحد.
در این میان آنچه مورد انکار متدینین قرار گرفته است فرگشت کلان و فرگشت انواع است نه فرگشت خُرد. چراکه دینداران مخالف، دائم روی سخن و اعتراضشان با فرگشت انواع بوده و هیچ یک از مباحث ایشان ناظر به فرگشت خُرد نبوده است. بنابراین اگر فرگشت خُرد برای ایشان تبیین گردد، هیچ مخالفتی با آن ندارند.
چهارم)
به باور محققان[2] تنوع انسانها در رنگ پوست، در حقیقت یک تنوع فنوتیپی هست نه ژنوتیپی! چراکه این حقیقت پذیرفته شده است که پوست انسان دارای طیف گسترده‌ای از رنگ‌ها است. به همین دلیل رنگ پوست انسان می‌تواند از رنگ قهوه‌ای تیره تا رنگ کاملا سفید طبقه‌بندی شود. مهمترین عامل تعیین‌کننده رنگ پوست انسان رنگدانه های موسوم به ملانین (melanin) هستند. ملانین به رنگدانه‌ای گفته می‌شود که گذشته از تعیین رنگ پوست می‌تواند در تعیین رنگ چشم و موها نیز نقش داشته باشد.
انواع ملانین پوست انسان
پوست انسان دارای چند نوع رنگدانه یا ملانین است که دارای تأثیرات کاملاً متفاوت بر روی رنگدانه‌های پوستی هستند. دو نوع از مهمترین آنها عبارتند از:
- ائوملاتين (Eumelanin): ائوملانین رنگدانه‌های قهوه‌ای تیره تولید می‌کند و ملانین اصلی در افرادی است که دارای رنگ پوست تیره میباشند.
- فئوملانین (Pheomelanin): فئوملانین، یک رنگدانه به رنگ زرد و قرمز است و ملانین اصلی در افرادی است که رنگ پوست آنها روشن و مستعد آفتاب سوختگی است.
طیف رنگی فئوملانین (بالا) و ائو ملانین (پائین)
پنجم)
عرض جغرافیایی و مهمتر از آن، توزیع تابش فرابنفش (UV) در محیط،نقش مهمی در تغییر رنگ پوست دارد. مثلاً پوست افرادی که در نزدیکی خط استوا زندگی می کنند، تیره‌تر است تا اینکه در برابر اشعه ماوراء بنفش خود و بافت‌های زیرین را محافظت کند؛ زیرا اشعه فرابنفش از طرفی باعث سرطان پوست می شود و از سوی دیگر مقدار اسید فولیک( فولات) را کاهش می‌دهد. جمعیت‌هایی که در عرض جغرافیایی بالاتر ( دورتر از استوا ) زندگی می‌کنند برای ساخت ویتامین D، که وابسته به اشعه فرابنفش است، پوست روشن‌تری دارند.
نتیجه
با توجه به توضیحات فوق تبیین علمی اختلاف رنگ و نژاد در انسانها طبق باور توحیدی به این‌صورت است که منشأ انسانها واحد بوده و خالق او رنگدانه‌هایی در وجود او نهادینه کرده تا متناسب با محیط و شرایط زیستی او، پوست به رنگ‌های مختلف در آید، چه اینکه طبق تحقیقات صورت گرفته تراکم ملانین‌ها در پوست و مو بین افراد مختلف یکسان است؛ اما تفاوت رنگ پوست در افراد، به علت تفاوت در میزان تولید رنگدانه توسط ملانوسیت‌ها است و میزان آن با عواملی نظیر عوامل هورمونی و تماس با آفتاب و … رابطه دارد.
براین اساس باور اینکه این رنگدانه توسط یک خالق حکیم در نهاد آدم و حوا قرار داده شده باشد تا فرزندان آنها براساس شرایط محیطی سازگار با هر رنگدانه، از رنگ متناسب برخوردار باشند و اختلاف رنگ‌ها در نتیجه انتخاب طبیعی سازگار و فرگشت خُردی باشد که خالقی حکیم امکانِ آن را در وجود انسان نهاده باشد، مشکلتر از باور به اینکه این سازگاری محیطی کاملاً کور و تصادفی باشد، نیست.
منابع برای مطالعه
Parth Naik, Piyu; Farrukh, Syed Nadir, Influence of Ethnicities and Skin Color Variations in Different Populations: A Review, Skin Pharmacol Physiol 2022; 35: 65–76.
Chen H-Y, Jablonski NG. Deeper than the surface: exploring symbolic cultural cues behind skin color among three groups of women of Chinese heritage, 2021
[1]. برای مطالعه بیشتر به کتب: معارف قرآن آیت الله مصباح یزدی درس 33، مجموعه آثار شهید مطهری ج1 ص514 و 515، خلقت انسان دکتر یدالله سحابی، تکامل در قرآن آیت الله مشکینی مراجعه کنید
[2]. Chen H-Y, Jablonski NG. Deeper than the surface: exploring symbolic cultural cues behind skin color among three groups of women of Chinese heritage
